بزرگنمايي:

اخبار محرمانه -
بحرین چگونه از ایران جدا شد؟
k ١٦
٨
آخرین خبر / متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و انتشار آن به معنی تایید تمام یا بخشی از آن نیست
بحرین به‌‏عنوان بخشی از سرزمین ایران، دوره‌‏های پرتکراری از جدایی و تابعیت ایران را پشت‌‏سر گذاشت. حضور استعماری انگلستان در منطقه بر این منازعات سایه افکند و معاهده‏‌های تحت‌‏الحمایگی آن کشور وضعیت ادعای حاکمیت ایران بر بحرین را پیچیده‌‏تر کرد. منازعه‌‏ای که درنهایت با پذیرفتن نقش میانجی سازمان ملل و رأی مردم بحرین به استقلال ختم شد
سرزمین ایران در درازنای تاریخی خود، تجربه های پرتکراری از جدایی بخشی از گستره ی پهناور جغرافیایی خود را به سبب شکست در جنگ‌های نظامی یا مداخلات و معاهدات استعماری داشته است. آخرین تجربه ی جدایی، استقلال بحرین در اردیبهشت 1350 با حکم سازمان ملل که ایران به حکمیت پذیرفته بود و با فشارهای گسترده ی انگلستان در منطقه رخ داد. بحرین که از دیرباز تحت حاکمیت ایران قرار داشت و حتی زمانی در مجلس شورای ملی ایران، به عنوان استان چهاردهم، دو کرسی خالی بدان اختصاص داده شده بود، با حضور نظامی و سیاسی انگلستان در منطقه و با مذاکرات پشت پرده در مورد به رسمیت شناختن حق مالکیت ایران بر جزایر سه گانه ی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک، در قالب یک همه پرسی گزینشی و فرمایشی از ایران جدا شد.
پیشینه‌ی تاریخی بحرین
به گواه اسناد تاریخی جزیره ی بحرین از دیرباز، چه از جهت جغرافیایی، چه سیاسی و چه فرهنگی بخش جدایی ناپذیر از سرزمین ایران بوده است. «قدیمی ترین حماسه ی منظوم جهان که با نام گیلگمش در تمدن سومری در حوالی 3200 ق.م سروده شده است، موطن قهرمان نیمه بشری و نیمه خدایی آن حماسه را دیلمون (فیلکه، نزدیک بحرین و کویت) می شناساند. دیلمون که «بهشت سومری» است در جنوب غربی ایران واقع است و واژه ای ایرانی ست؛ همچنان که نام قهرمان گیلگمش (گیل+گاومیش) نیز ایرانی است.»
بحرین در عصر هخامنشی جزئی از شاهنشاهی بزرگ ایران آن زمان بود. پس از حمله ی اسکندر در 331 ق.م در زمان حکومت سلوکیان و اشکانیان، سیستم ملوک الطوایفی و غیرمتمرکز قبایل مهاجر عرب در بحرین در آن حاکم شد. اردشیر بابکان، مؤسس ساسانی با شکست حاکم محلی بحرین به نام سنطرق بار دیگر با تصرف بحرین، حاکمیت ایران بر آن را تثبیت کرد. در زمان خسرو انوشیروان بحرین بخشی از ایالت فارس و خوزستان بود. «به هنگام حمله ی اعراب به ایران، بحرین بخشی از سرزمین پارس بود و پس از اسلام هم به مرکز سیاسی و نظامی اقلیت های مذهبی به ویژه شیعیان دوازده امامی و اسماعیلی تبدیل شد؛ به حدی که قرمطیان بحرین- در نوعی هم سویی نظامی با اسماعیلیه ی مصر- در برابر رژیم رسمی خلافت اسلامی بغداد سخت ایستادگی کردند و حتا در 317ق ـ به رهبری ابوطاهر پسر ابوسعید جنابی/ گناوه یی ـ به مکه لشکر کشیدند و نه‌تنها حاجیان و زائران را در حرم کعبه کشتند، بلکه حجرالاسود را از مکه با خود به بحرین آوردند.»
پس از ورود استعمارگران پرتغالی به خلیج فارس، آنان در این جزیره قلعه ای ایجاد کردند ولی بنی جبر که ملوک هرمز ایشان را به سرپرستی بحرین گماشته بودند، سر از پیروی آنان برداشتند تا بعد که ملوک هرمز بدانجا لشکرکشی کردند. از 928 تا 1010 ه‍. ق که حکومت بحرین در اختیار خاندان فالی از شیعیان فارس بود، پرتغال و عثمانی کوشیدند تا نفوذ خود را در آنجا افزایش دهند. در دوره ی صفویه تا سقوط اصفهان نیز بحرین جزو سرزمین ایران بود. مناسبات ایران و بحرین شاهد مجادلات پرتکرار میان حاکمیت ایران و اعرابی که درصدد تسلط بر آن بوده اند، است. مردم و حکام محلی همواره خود را تاربع فارس می دانستند و در دعاوی نیز حاکم فارس را مرجع دادخواهی و تظلم جویی خود قرار می دادند. با حمله ی آل خلیفه در سال 1160 به بحرین و شکست سربازان ایرانی، دوره ی دیگری از نابسامانی در موقعیت حاکمیتی این منطقه ایجاد شد که با حضور استعماری انگلستان در منطقه وضعیتی پیچیده تر پیدا کرد.
ردپای استعمار
امپراتوری استعماری بریتانیا پس از کمک به شاه عباس صفوی برای اخراج پرتغالی ها از بندرعباس، به تدریج حضور خود را در خلیج فارس گسترش داد و از سال 1236 به بهانه‌ی مبارزه با دزدان دریایی و تحریم برده فروشی پایه های حضور مستقل خود در خلیج‌فارس را استوار کرد. در سال 1264 بریتانیا از شیخ محمد‌بن‌ آل خلیفه برای بازرسی کشتی ها و مردم بحرین اجازه خواست. این اتفاق دادخواهی شیخ محمد از والی فارس و پادشاه ایران برای رهایی از مطامع استعماری انگلستان، ضمن اعلام تمکین به ایران را در پی داشت. بریتانیا با تصرف بحرین و برکناری شیخ محمد به این اقدام واکنش نشان داد و شیخ عیسی بن علی آل خلیفه، برادر شیخ مخلوع را بر سر کار آورد. حاکم جدید در عهدنامه ای با بریتانیا متعهد شد بدون اجازه ی این کشور با دولتی دیگر (ایران و عثمانی) وارد رابطه نشود و تنها نماینده ی بریتانیا در این کشور را به رسمیت بشناسد؛ عهده نامه ای که به صورت رسمی بحرین را تحت الحمایه ی انگلستان کرد.
تا پیش از کودتای 1299، ایران 11 بار برای بازگرداندن حاکمیت خود بر جزایر بحرین تلاش کرد و هربار با مخالفت بریتانیا شکست خورد. در شهریور 1301 ایران بهای تمبر برای مرسوله های پستی به بحرین را برابر سراسر کشور معین کرد.
در همان سال، حزب نجات بحرین برای «استخلاص بحرین از عناصر اجنبی و الحاق آن به کشور اصلی» به رهبری شیخ عبدالوهاب زیانی، روحانی شیعه‌ی بحرینی، تشکیل شد. همزمان در 29 اسفند گروهی مشترک از نمایندگان وزارت خارجه و وزارت فواید عامه برای بازگرداندن حاکمیت ایران بر جزیره تشکیل شد.
سال 1302 انگلیس در بحرین نمایندگی دایم (فرمانده سرزمینی) ایجاد کرد و سرپرستی لورن، سفیر بریتانیا در ایران، برای متقاعد کردن محمد مصدق، وزیر خارجه‌ی وقت، برای دست برداشتن ایران از ادعای خود درباره ی بحرین تلاش می کرد. مصدق در پاسخ گفته بود: با توجه به احساسات ملی موجود در باب این بخش باستانی از قلمرو ایران (جزایر بحرین که همیشه جزو استان فارس، شیعه مذهب و ایرانی الاصل بوده است) هیچ دولت ایرانی ای نمی تواند بدون یک دلیل مشخص دست از ادعای حاکمیت بر بحرین شسته یا در مورد آن کوتاه بیاید.
ازجمله شواهد تاریخی دال بر تأیید مالکیت دولت ایران بر بحرین از سوی بریتانیا، نخستین سند قرارداد کاپیتان ویلیام بروس با حسینعلی میرزا فرمانفرما، والی فارس، بود که در 12 ذیحجه 1236 (شهریور 1200) منعقد شده بود. در قرارداد اذعان شده بود که جزیره ی بحرین همیشه متعلق به دولت ایران و جزو استان فارس بوده است. بریتانیا در پاسخ به این ادعا، علت اصلی احضار کاپیتان بروس را عدم شناسایی رسمی قرارداد تأیید حاکمیت شاه ایران بر بحرین عنوان کرد.
امضای قرارداد متصالحه انگلیس با عربستان سعودی درباره ی بحرین و قطر و امارات در سال 1306، شکایت ایران از تجاوز به تمامیت سرزمینی خود به جامعه ی ملل را در پی داشت. شکایت نامه ی ایران در دوم آذر توسط مهدی قلی خان هدایت مخبرالسطنه، نخست وزیر، به دبیرخانه ی جامعه ی ملل واگذار شد و «برای حفظ حقوق مسلّم ایران نسبت به جزایر بحرین» رونوشت اعتراض نامه به انگلیس نیز فرستاده شد.
با انکار حاکمیت ایران از سوی انگلیس باردیگر در 11 مرداد 1307 یادداشتی برای شارژ دافر انگلستان در تهران فرستاده شد که در آن اعلام می کرد؛ هرگز دولتی مستقل به نام بحرین وجود نداشته و ایران هم هیچ گاه از حقوق خود بر بحرین صرف نظر نکرده است پس قراردادهای بریتانیا با شیوخ محلی نمی تواند مانع تداوم حاکمیت ایران بر بحرین شمرده شود. در سال 1310، انگلیس با واداشتن شیخ بحرین به امضای قراردادی تازه، تسلط خود بر جزیره را افزود. دولت ایران نامه ای سرگشاده به امضای عبدالحسین تیمورتاش، وزیر دربار رضاشاه، به رابرت کلاویو نوشت: «اصل احترام به حقوق و منافع مشروع تمامِ دُوَل در حقوق بین الملل عمومی… اقتضاء دارد که دولت بریتانیا به ایران حق بدهد که سرزمین هایی را که مالکیت ایرانی آنها شناخته شده است، رسماً مطالبه کند». اعتراض ها تا سال 1313 پیوسته تکرار می شد، اما بریتانیا با بی توجهی به این اعتراض ها، در سال 1314 پایگاهی برای نیروی دریایی خود در بحرین ایجاد کرد. با آغاز جنگ جهانی دوم فرصت مذاکره ی دیپلماتیک از ایران گرفته شد و به علت ضعف جامعه ی ملل و اشغال ایران به دست متفقین در شهریور 1320 شکایت های ایران به جایی نرسید.
با انتقال پایگاه نظامی انگلستان از عدن به بحرین به سبب جنگ های داخلی یمن، قدرت این کشور استعماری در بحرین افزایش یافت. در زمستان 1346 انگلیس اعلام کرد تا پایان سال 1350 (1971 میلادی) نیروهای خود را از شرق سوئز بیرون خواهد برد. دولت ایران با استقبال از این تصمیم، اعلام کرد از حق حاکمیت خویش بر بحرین منصرف نشده است. طراحی و هدایت بریتانیا در تشکیل کشور فدرال امارات عربی با 9 شیخ نشین از جمله بحرین پس از خروج انگلیسی ها از سوی ایران به عنوان توطئه ی جدید استعمار خوانده شد و مخالفت جدی دولت را در پی داشت. اردشیر زاهدی، وزیر خارجه‌ی وقت، روز 17 تیر 1347 در بیانیه ای شدیداللحن اعلام کرد: «ایجاد چیزی به نام فدراسیون امارات خلیج فارس با شرکت جزایر بحرین از دیدگاه ایران مطلقاً قابل قبول نیست».
منازعه ی تاریخی حاکمیت و استقلال
در دوره ی محمدرضاشاه در دو برهه مسئله ی حاکمیت بر بحرین به صورت جدی مطرح شد؛ نخستین بار در زمان ملی شدن صنعت نفت، شرکت نفت بحرین نیز در فهرست شرکت های لایحه ی تقدیمی به مجلس در سال 1329، قرار داشت و به زعم دولت ایران، کوتاه کردن دست انگلیس از بحرین بخشی از فرآیند ملی شدن صنعت نفت بود. برهه ی بعدی در پی دستگیری تعداد زیادی از ایرانیان در بحرین بود که منوچهر اقبال، نخست وزیر وقت، در سال 1336 با تصویب لایحه ی جدید تقسیمات کشوری در مجلس، بحرین را به عنوان استان چهاردهم ایران دارای دو کرسی در مجلس معرفی کرد. مخالفت انگلستان با این لایحه با استقبال کشورهای عربی همراه شد. ایران در این برهه هر سازمان و مجمع بین المللی که بحرین را به رسمیت بشناسد، تهدید به تحریم کرد. علیقلی اردلان، وزیر خارجه ی وقت ایران در پاسخ به اعتراض نمایندگان مجلس عوام انگلستان به این لایحه با تأکید بر پیشینه ی ادعای حاکمیت ایران بر بحرین گفت: «در واقع و بنا به دلایل و شواهد عینی، ایران بر بحرین حکومت می رانده است و شیوخ [بحرین] نیز هر زمان که آزاد بوده اند و حکومت مرکزی [ایران] نیز قدرتمند بوده است، خودشان را خراجگزار و تابع حکومت ایران دانسته اند». او در پاسخ به اعتراض دولت های عرب نیز اعلام کرد: «برادران عرب ما باید بدانند که بحرین جزئی از پیکر ماست و مسئله ی بحرین از جمله منافع حیاتی ایران به شمار می آید»
اردشیر زاهدی که تا پیش از سال 1347 سفیر ایران در بریتانیا بود، در کتاب خاطرات خود نوشته است: «هنگامی که سفارت انگلیس را برعهده داشتم، برای شرکت در یک مهمانی به قصر ملکه ی انگلیس دعوت شدم. منوچهر ظلی و دکتر ظلی در کاخ ملکه پیش من آمدند و گفتند: سفیر بحرین در این مهمانی شرکت دارد. گفتم: من به عنوان سفیر ایران، چون بحرین را بخشی از قلمرو کشورم می دانم، همین الان قصر را ترک می کنم. ملکه‌ی انگلیس، در همان موقع وارد می شد، رئیس کل تشریفات و مارشال کور دیپلماتیک آمدند و به من گفتند که این جریان در تاریخ انگلیس سابقه نداشته، گفتم این موضوع در تاریخ ایران هم سابقه نداشته.» شاه در مارس 1968 میلادی (حدود اسفند 1346) سفر خود به عربستان سعودی را در اعتراض به استقبال این کشور از حاکم بحرین به عنوان رئیس کشوری مستقل، لغو کرد. موضع حاکمیتی ایران در سال های بعدی در اعتراض به سیاست های انگلستان و اعاده ی حق حاکمیت ایران بر بحرین ادامه داشت.
همه پرسی استقلال
با اعلام دولت انگلستان در 1346 مبنی بر تصمیم خروج نیروهایش از شرق سوئز تا سال 1350، و تلاش برای تشکیل امارات متصالحه با عضویت ده کشور از جمله بحرین، بار دیگر منازعات حاکمیتی ایران اوج گرفت. سر دنیس رایت، سفیر وقت انگلیس در گزارش خود در سال 1347 به دولت انگلستان نوشت؛ شاه تمایلی در به کارگیری نیروی نظامی برای اشغال بحرین ندارد ولی برای ملاحظه ی افکار عمومی نمی تواند از ادعای مالکیت بحرین بدون دست یافتن به امتیازی دیگر دست بردارد. او در گزارشی که چند روز بعدتر نوشت، به ملاقات خود با شاه در مورد جزیره های ایرانی اشاره کرد. شاه با آنکه ایجاد این فدراسیون را اقدامی استعماری و امپریالیستی و بازگشت انگلستان به منطقه از در پشت می دانست و تهدید کرده بود در صورت لزوم برای حفظ منافع تاریخی و حقوقی سرزمین خود، قدرتمندانه وارد عمل خواهد شد، در عمل واکنشی جدی صورت نداد. فشارهای انگلستان و مذاکرات در مورد جزایر سه گانه درنهایت شاه را به عقب نشینی واداشت تا جایی که گفت: «اگر مردم بحرین مایل نباشند به کشور ما ملحق شوند هرگز به زور متوسل نخواهیم شد و هر کاری که بتواند اراده ی مردم بحرین را به نحوی که نزد همه جهانیان به رسمیت شناخته شود نشان دهد، خوب است». بر همین اساس با حکم قرار دادن دبیرکل سازمان ملل، ایده ی همه پرسی از مردم بحرین با سه گزینه ی؛ 1) رأی به بازگشت به ایران 2) رأی به باقی ماندن در تحت الحمایگی انگلستان؛ 3) رأی به استقلال بحرین، مطرح شد. همه پرسی استقلال بحرین که به باور بسیاری نوعی نظرسنجی گزینشی و فرمایشی بود، در فروردین 1349 با توافق دولت ایران و بریتانیا توسط نماینده ی دبیرکل سازمان ملل متحد در بحرین برگزار شد. گزارش نماینده ی سازمان ملل دال بر درخواست استقلال از سوی قریب به اتفاق مردم بحرین به تصویب شورای امنیت رسید و 23 مرداد 1350 بحرین در بیانیه ای رسمی استقلال خود را اعلام کرد. با تصویب مجلس شورای ملی و سنا منازعه ی تاریخی حاکمیت ایران بر بحرین پایان یافت. بحرین 23 مرداد 1350 رسماً اعلام استقلال کرد و ساعتی بعد ایران نخستین کشوری بود که بحرین را به عنوان کشوری مستقل پذیرفت.